نقد مصطفی ملکیان به سوء‌استفاده از واژه «اعتدال» در سال‌های اخیر

اعتمادآنلاین| «شب هادی خانیکی» از سری شب‌های بخارا، برای پاسداشت فعالیت‌های این جامعه‌شناس و استاد ارتباطات و رسانه، عصر دیروز در کتابخانه ملی ایران برگزار شد.

استاد مصطفی ملکیان در این مراسم طی سخنانی گفت: اعلام کردند و گفتند دکتر خانیکی«مسافر گفت‌و‌ گو» است و من از همین نکته استفاده کرده و عرض می‌کنم که درباره گفت‌و‌گو، شش مبحث مهم وجود دارد که محل بحث فیلسوفان گفت‌و‌گو است و من به یکی از این شش مبحث در مورد شخص هادی خانیکی اشاره می‌کنم.

شش مبحث مهم فیلسوفان و جامعه‌شناسان گفت‌وگو

وی افزود: یک بحث در مورد این است که اساساً ماهیت گفت‌و‌گو چیست و ما به چه داد و ستدی گفت‌و‌گو می‌گوییم؟ و چه فرقی میان گفت‌و‌گو و مباحثه، درددل یا گپ و گفت وجود دارد؟ بحث دوم این است که فایده و ضرورت گفت‌و‌گو چیست؟ یا اینکه آیا فایده آن به حدی است که گفت‌و‌گو را به یک ضرورت اجتماعی برساند؟

ملکیان در ادامه گفت: بحث سوم این است که حوزه‌های گفت و گو کدامند؟و آیا حوزه‌های گفت‌و‌گو نسبت به هم تقدم و تاخر دارند؟ نکته چهارم این است که اخلاق گفت و گو چیست؟ یعنی گفت و‌گو کنندگان باید چه نکاتی را رعایت کنند تا گفت‌و‌گویشان از موازین اخلاقی عدول نکند؟ مطلب بعدی درباره این است که ادب گفت‌و‌گو چیست؟ زیرا ادب گفت‌و‌گو است که موفقیت آن را تضمین می‌کند. اما آخرین بحث در این باب است که چه روحیه‌ها و شخصیت‌هایی قائل به گفت و گو می‌شوند؟ چون معمولاً هر شخصیتی قائل به گفت‌و‌گو نمی‌شود و تنها شخصیت‌های خاصی با منشی متفاوت هستند که استعدادی درونی برای گفت و گو دارند.

خانیکی شخصیت و منشی راغب به گفت‌و‌گو دارد

وی بیان کرد: من می‌خواهم درباره بحث ششم در وجود هادی خانیکی سخن بگویم. اینکه شخصیتی راغب به گفت و گو بوده و مشتاق به بسط حوزه گفت‌و‌گو در زندگی اجتماعی، سیاسی و فرهنگی خود باشد، باید دارای ویژگی‌هایی باشد که من این ویژگی‌ها را به حد اعلی در هادی خانیکی می‌بینم. اما از این ویژگی‌ها، 4 مورد در وجود خانیکی شاخص‌تر و بارزتر هستند و هرکس که با ایشان کمترین مراوده‌ای داشته باشد، به این 4 ویژگی او پی‌برده است.

وی ادامه داد: اولین ویژگی شخصیت‌های اهل گفت‌و‌گو این است که متواضع باشند و این ویژگی در هادی خانیکی است. تواضع فکری و ذهنی این باور را به وجود می‌آورد که من خودم را هرگز حق مجسم تلقی نکنم و مخالفین خود را باطل مجسم نبینم. این نوع تواضع در جامعه ما کم است وگرنه تواضع رفتاری که به آداب و معاشرت بازمی‌گردد به حدّ افراط در ما ایرانیان وجود دارد. ویژگی دومی که در دکتر خانیکی و تمامی کسانی که اعتقاد به گفت‌و‌گو دارند وجود دارد، این است که در ایشان اساساً یک نوع خوش‌بینی به ذات و طبیعت انسان وجود دارد. اساسا کسانی طرفدار گفت و گو هستند که طبیعت انسان را حق طلب می‌دانند و دید مثبت به طبیعت دارند.

امروز در به کار بردن اعتدال نیز افراط می‌کنیم

ملکیان با اشاره به ویژگی سوم گفت: کسانی که اهل گفت‌و‌گو هستند باید انجام هرکاری را در شأن خود بدانند و نگویند چون استاد دانشگاه هستند هرکاری نمی‌کنند. کسی که به آرمانی معتقد است باید خود را خادم هر چیزی ببیند که به رسیدن به آن آرمان کمک می‌کند. دکتر خانیکی حاضر است برای اینکه گفت‌و‌گویی سر بگیرد و کسانی دور هم بنشینند، هر کاری که حتی از نگاه غافلان دور از شأن ایشان باشد را انجام دهد و این خاصیت انسان‌های خالص است و اما نکته آخر این است که دکتر خانیکی مانند هر شخصیت طرفدار گفت‌و‌گو از هر افراط و تفریطی گریزان بوده و اهل اعتدال به معنای درست کلمه است، تاکید بر درست بودن معنا به این خاطر است که در سال‌های اخیر سوءاستفاده هایی از واژه «اعتدال» می شود که اصلاً با اعتدال به عنوان فضیلتی انسانی سازگار نیست. متاسفانه ما از بس افراط و تفریط کرده ایم، امروز نیز در به کار بردن اعتدال نیز افراط می کنیم. اعتدال به معنای دقیق کلمه یعنی معتقد بودن به اینکه هیچ چیزی در نهایت نمی‌تواند بر رقیب خودش برتری داشته باشد و هرچیزی در میانه هاست که برتری اش بر رقیب خود معلوم می شود. به معنای دیگر در دو حد «این سو» و «آن سو»، هیچ چیزی درست نایستاده است، بلکه چیزهایی درست می ایستند که در میانه طیف قرار می گیرند. ما تابه حال هیچ افراط و تفریطی در کردار و گفتار دکتر خانیکی نمی بینیم. ایشان همیشه در میانه طیف می ایستد و در میانه طیف خیر و صلاح جامعه را می بیند.

در ادامه این مراسم کلیپی از زندگی دکتر خانیکی و دوران کودکی این استاد ارتباطات به نمایش در‌آمد؛ در این کلیپ، شرایط زندگی و درس خواندن هادی خانیکی و اشتیاقی که او از همان زمان به تحصیل علم و دانش داشت، پخش شد.

او فردی با تفکرخلاق و قلمی روان است

«مصطفی معین» فعال سیاسی و استاد دانشگاه نیز در این مراسم گفت: من و دکتر خانیکی ورودی سال 1348 به دانشگاه پهلوی شیراز بودیم که آن زمان به آن هتل پهلوی می‌گفتند، به این دلیل که گزینشی مستقل داشت و جدا از آزمون سراسری بود و اقشار مرفه و وابستگان به آن رژیم معمولا وارد آن می‌شدند. آن سال، اولین دوره ای بود که از قشر متوسط و مذهبی، درصد بیشتری وارد دانشگاه شده بودند و ما هر دو شهرستانی و از خانواده ای مذهبی و متوسط بودیم و از آنجا که روحیاتی سیاسی داشتیم، پاتوق ما انجمن اسلامی دانشجویان در دانشکده پزشکی شده بود.

وی افزود: در همان دوران نقش آقای دکتر خانیکی کاملا مشهود بود. او فردی با تفکر خلاق و قلم روانی بود که بیشتر نوشته‌ها نیز به قلم ایشان بود. در تظاهرات‌ها و اعتصابات دانشجویی و صنفی و... حضور داشتیم و فعال بودیم. اما این دوره خیلی طولانی نشد چون بعد از یکی دوسال دکتر خانیکی دستگیر و زندانی شد.

یکی از ویژگی‌های دکتر خانیکی در 50 سال اخیر که با ایشان آشنایی دارم، وفای به عهد است

این فعال سیاسی اصلاح‌طلب ادامه داد: بعد از این دوران ارتباط من با ایشان تا دوران انقلاب قطع شد. در این دوران خاطرات زیادی با دکتر دارم اما در اینجا می خواهم به ویژگی‌های شخصیتی او اشاره کنم. یکی از ویژگی‌های دکتر، ثبات شخصیتی است و به نظرم همین ثبات می‌تواند سرمایه بزرگی برای هر کسی باشد و خانیکی مثل بعضی افراد نیست که با شرایط روز رنگ عوض کند و زیر هر پرچمی برود. دکتر خانیکی یک دوستی کاملا صادقانه داشت و روابط عمومی بسیار گرم و خوبی با بیشتر آدم‌ها داشت و سعی می کرد با همه تیپ‌های فکری ارتباط برقرار کند. همین روابط عمومی خوب باعث شده تا ایشان بیشترین دوستان از همه طیف‌ها داشته باشد و این خود باز هم یک سرمایه بزرگ برای دکتر خانیکی است که به سرمایه اجتماعی کمک می‌کند.

وی در ادامه گفت: یکی از مهم‌ترین ویژگی‌ها او که امروز بسیار نایاب است وفای به عهد است. وفای به عهد از مهم‌ترین ویژگی هایی است که به بالا رفتن سرمایه‌های اجتماعی کمک می‌کند. متاسفانه در کشور ما در دورانی نخبگان و مسئولان به ویژه در هنگام انتخابات، قول‌ها و وعده‌های زیادی به مردم می‌دهند و عهد می‌بندند، منتها بعد از اینکه از آن مرحله عبور می‌کنند، یا وعده‌های خود را فراموش می‌کنند یا زیر پا می‌گذارند و این مهم‌ترین لطمه را به سرمایه اجتماعی کشور می زند که امروز شاهدش هستیم. عهدشکنی واقعا چیز بدی است ولی در مقابل، وفای به عهد بالاترین اصول ارزشی، اخلاقی ، دینی و اجتماعی در همه جوامع حتی در جوامع لائیک است. بنابراین یکی از ویژگی های دکتر خانیکی در 50 سال اخیر که با ایشان آشنایی دارم، وفای به عهد بوده و امیدوارم دکتر که متخصص گفتگو و گفتمان هستند بتوانند این ویژگی را در خود بیشتر توسعه دهند.

خانیکی در جایگاه مشاور از هر معاونتی بیشتر وقت می‌گذاشت

معین بیان کرد: مرحله دوم دوستی من و دکتر خانیکی در دولت اول دوره سازندگی و ریاست جمهوری مرحوم آیت الله هاشمی رفسنجانی بود که و در این دوران ما با هم همکار شدیم و من از دکتر خانیکی تقاضا کردم که مشاور وزارت فرهنگ و آموزش عالی در بعد فرهنگی و اجتماعی شود. در آن زمان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، عنوانش وزارت فرهنگ و آموزش عالی بود؛ ولی خالی از فرهنگ و مسائل اجتماعی بود، اما ایشان مشاور فرهنگی اجتماعی را پذیرفت. همانطور که می دانید در فرهنگ مدیریت ما، مشاوره یک امر صوری و تشریفاتی است ولی باید اعتراف کنم ایشان در این جایگاه از هر معاونتی بیشتر وقت می گذاشت و بیشتر تاثیرگذار بود.

وی ادامه داد: از همه مهم تر بدون ادعا و انتظار همه کارها را انجام می داد و این واقعا این یک ارزش است که فردی با این همه کار و تاثیر گذاری کمترین ادعا را داشته باشد و این یک افتخار است و نشان دهنده یک نوع خلوص و انرژی درونی و پتانسیل است.

رمز موفقیت خانیکی، خلوص اوست

وزیر علوم اسبق در ادامه گفت: من رمز موفقیت دکتر خانیکی را با همه فراز‌و‌نشی‌هایی که در طول دروان زندگی داشته، همان خلوصی می‌دانم که باعث می‌شود تقدیر الهی بر سعادت و رستگاری فرد مقدر شود. از این نظر دکتر خانیکی خلوص در نیت و اخلاص در عمل داشته و دارد. مرحله سوم دوستی ما از سال 82 بود که من در این زمان از دولت آقای خاتمی استعفا دادم و در عرصه عمومی به فعالیت پرداختم، در اینجا هم دکتر خانیکی من را تنها نگذاشت و در بیش از ده موسسه مردم نهاد فعال مثل موسسه رحمان، جمعیت توسعه علمی ایران، انجمن ایرانی، انجمن تاریخ اجتماعی علم و فناوری، جمعیت رشد و توسعه ایران و‌... همفکری ایشان برای ما بسیار موثر بوده و هنوز هم ادامه دارد.

وی در پایان گفت: مرور یک دوستی 50ساله با هادی خانیکی به این آسانی نیست، من تنها سعی کردم به برخی فرازهایش اشاره کنم که امیدوارم این دوستی ادامه پیدا کرده و ثمراتش بتواند به جامعه ما برسد.

منبع: جماران