خطر انقراض کرکس ها در طول 10 سال آینده

اعتمادآنلاین| پرندگان همواره در زندگی انسان ها جایگاه ویژه ای داشته اند، از افسانه ققنوس گرفته تا سیمرغ می توان حضور پرندگان را در تاریخ بشر رد یابی کرد حال در این میان برخی از گونه های پرندگان محبوب و برخی نیز مورد نفرت و غضب بودند که البته این احساس در بسیاری موارد از برخی از تصورات غلط سرچشمه می گرفته مانند نگاه نسبت به کرکس که اتفاقا پرنده ای بسیار مفید برای طبیعت و حتی سلامت انسان است.

کرکس‌ها پرندگانی ارزشمندند زیرا با داشتن معده‌ای قوی و خارق‌العاده قادر به حل کردن انواع میکروب‌ها، باکتری‌ها و ویروس‌ها هستند به علت دارا بودن همین توانایی کار پاکسازی طبیعت از انواع لاشه‌ها را به خوبی انجام می‌دهند اما متاسفانه چند سالی است که با کاهش چشمگیر جمعیت مواجه شده‌اند که اگر این روند ادامه یابد آنها را از دست خواهیم داد و به دنبال آن قطعا شاهد بروز انواع بیماری‌ها چه در میان جوامع انسانی و چه طبیعت خواهیم بود.

کارشناسان معتقدند عواملی مانند شکار مستقیم، تخریب زیستگاه، باورهای ناردست، استفاده از مواد شیمیایی در دامداری ها و دامپروری ها و رها کردن پسماندهای آنها در طبیعت برخی از عواملی است که حیات کرکس ها را به خطر انداخته است، این در حالی است که این حیوانات ارزشمند جزو گونه های حمایت شده ملی هستند بنابراین باید بیشتر مراقب آنها بود.

دفع نامناسب پسماند و عدم تفکیک زباله های شیمیایی و بیمارستانی به طور گسترده این پرنده را در معرض مسمومیت قرار داده و در کشور ما در چند دهه اخیر تا 50 درصد و در اروپا و شمال آفریقا تا 90 درصد کاهش جمعیت را نشان می دهد، در این میان دیکلوفناک یکی از عوامل اصلی مرگ و میر کرکس ها است که با رها شدن در طبیعت به طور مستقیم باعث مسمومیت و مرگ آنها می شود.

کرکس از زمان‌های دور در بخش‌های مختلف کشور زندگی می کردند، پنج گونه کرکس از جمله کرکس یا دال معمولی، کرکس سیاه، هما یا کرکس ریش‌دار، کرکس مصری یا کرکس کوچک و کرکس پشت سفید در ایران زیست می‌کنند که متاسفانه در سال‌های اخیر تعداد زیادی از آنها را از دست داده‌ایم.

در حالی که کرکس‌ها نقش بسیار حیاتی و مهمی در اکوسیستم دارند به طوری که پاک‌سازی محیط و مبارزه با بیماری‌های مختلف جزو وظایف این پرنده در طبیعت است اما متاسفانه این باور وجود داشته و دارد که کرکس حیوان چندش‌آور و کثیفی است و بر همین اساس، به دفعات هدف تیراندازی قرار می‌گیرند.

بیشتر گونه‌های کرکس مخصوصاً کرکس مصری، سیاه، معمولی و هما هم در دنیا و هم ایران در خطر انقراض قرار دارند و کارشناسان امر معتقدند اگر به همین روال پیش رود انقراض این گونه با اهمیت تا 10 سال آینده دور از انتظار نیست که با وجود مفید آنها برای طبیعت ، دنیا را نمی توان بدون کرکس ها تصور کرد چون در این صورت کار پاکسازی انواع آلودگی ها را در محیط زیست چه گونه ای به عهده خواهد گرفت.

کرکس‌ها در واقع کار پاکسازی طبیعت را از انواع لاشه‌ها بر عهده دارند هر کرکس در یک وعده غذایی قادر است معادل حدود 20 درصد وزن خود غذا بخورد، بدن این حیوان به دستگاه هاضمه ویژه‌ای مجهز است، معده این پرنده اسید خاصی تولید می‌کند که قادر است سمومی مانند سم بوتولونیوم و باکتری‌های وبای خوکی و سیاه‌زخم را در خود حل کند اما متاسفانه گویا هنوز به ارزش این ویژگی پی نبرده‌ایم، تصور کنید اگر لاشه هر حیوانی که بنا به هر دلیلی در طبیعت تلف می‌شود روی زمین بماند چه فاجعه‌ای به بار خواهد آمد اما کرکس‌ها مانع گندیدن آن می‌شوند و با کمک سیستم دفاعی خارق‌العاده بدنی که دارند طبیعت و بدن خود را پاکسازی می‌کنند.

خداوند بزرگ مانند همه مخلوقات خود، در خلقت کرکس‌ها نیز فکر همه جا را کرده به طوری که این پرنده روی پاهای خود ادرار می‌کند و اسید اوریک موجود در ادرارش میکروب‌های ناشی از راه رفتن بر روی مردار را که به پاهایش چسبیده از بین می‌برد بنابراین هیچ‌گونه میکروبی توسط کرکس در طبیعت رها نمی‌شود.

کرکس به درازی عمر هم مشهور است. عمر تقریبی این پرنده در شرایط محافظت شده به حدود 30 سال می‌رسد اما در سال‌های اخیر به علت افزایش مسمومیت‌های ناشی از مواد شیمیایی تجاری، مرگ و میر این پرنده‌ها افزایش یافته است.

علی امیر ابراهیمی پرنده‌شناس و کارشناس حیات وحش روز پنجشنبه در این باره به خبرنگار محیط زیست ایرنا گفت: پنج گونه کرکس در کشور داریم از جمله کرکس یا دال معمولی، کرکس سیاه، هما یا کرکس ریشدار، کرکس مصری یا کرکس کوچک و کرکس پشت سفید که البته یک پرنده جنوب شرقی آسیا است و به تعداد خیلی کم و اتفاقی در جنوب شرقی ایران هم دیده می‌شود.

وی افزود: در سال‌های اخیر متاسفانه تعداد زیادی از کرکس‌ها را از دست دادیم به دلایل مختلف از جمله شکار و تیراندازی مستقیم، تعداد زیاد اسلحه شکاری در اختیار جوامع محلی، باورهای غلطی که درباره این حیوان وجود دارد بر عکس نقش بسیار حیاتی و مهمی که در اکوسیستم در زمینه پاکسازی محیط و مبارزه با بیماری‌های مختلف دام‌ها دارند، متاسفانه باور بر این است که کرکس حیوان چندش‌آور و کثیفی است و بر همین اساس زیاد به سمتشان تیراندازی می‌شود.

دیکلوفناک عامل تلف شدن کرکس‌ها

این فعال محیط زیست درباره کرکس مصری یا کوچک گفت: 60 درصد مشاهدات این گونه در زمین های دفن زباله و لندفیل ها صورت می گیرد که نشان می دهد این گونه تغذیه گسترده ای از زباله های انسانی دارد.

وی ادامه داد: اما دفع نامناسب پسماند و عدم تفکیک زباله های شیمیایی و بیمارستانی به طور گسترده این پرنده را در معرض مسمومیت قرار داده و در کشور ما در چند دهه اخیر تا 50 درصد و در اروپا و شمال آفریقا تا 90 درصد کاهش جمعیت را نشان می دهد.

ابراهیمی اظهار داشت: یکی از آلاینده های دیگر که به شدت نسل تمام گونه های کرکس را در کشور ما و کشورهای دیگر تهدید می کند، دیکلوفناک است که به طور گسترده در دامپروری ها مورد استفاده قرار می گیرد و سپس به شکل پسماند کشتارگاهی و نامناسب در طبیعت رها می شود؛ در دسترس این گونه های ارزشمند قرار گرفته و مستقیما باعث مسمومیت و مرگ آنها می شود زیرا کرکس‌ها لاشه‌خوار هستند بنابراین ضایعات و دور ریزهای کشتارگاه‌ها را می‌خورند که ممکن است انواع مختلف آنتی‌بیوتیک و داروهای شیمیایی داشته باشد و با خوردن آنها تلف شوند. به گفته وی تخریب زیستگاه نیز یکی دیگر از دلایل کاهش جمعیت کرکس‌ها است.

مواد شیمیایی دستی بر چرخه تولید مثل کرکس ها اثر منفی می گذارد

وی درباره هضم قوی معده کرکس ها توضیح داد: معده کرکس‌ها به طور طبیعی می‌تواند باکتری و ویرس‌ها را حل کند اما توان هضم و حل کردن مواد شیمیایی دستی را ندارد بنابراین با خوردن لاشه‌های آلوده یا تلف می‌شوند یا اینکه بر روی چرخه تولید مثلی و ژن آنها تاثیر منفی می‌گذارد در واقع ممکن است تخم‌هایی که می‌گذارند به جوجه تبدیل نشوند که با ادامه این روند به مرور تعداد زیادی از کرکس‌ها را از دست می‌دهیم.

امیر ابراهیمی تاکید کرد: کرکس‌ها برای طبیعت و حتی سلامت انسان گونه‌هایی بی‌نهایت مهم و مفید هستند، مثلاً فرض کنید وقتی یک بیماری در میان چهارپایان شیوع می‌یابد مانند طاعون نشخوارکنندگان کوچک در جمعیت کل و بز و قوچ و میش و تعداد زیادی تلف می‌شوند این کرکس ها هستند که با خوردن لاشه‌ها محیط را از آلودگی پاک می‌کنند و مانع شیوع بیشتر بیماری می‌شوند که مساله بسیار مهمی است زیرا آنزیم‌های معده این حیوانات بی‌نهایت قدرتمند است و تمام عوامل بیماری‌زا از جمله انگل‌ها، باکتری‌ها و ویروس‌ها را از بین می‌برد اما اگر لاشه‌ای عمدی به کود شیمیایی آغشته شده باشد معده آنها قادر به مقاومت نیست و متاسفانه یکی از راه‌های کشتن مستقیم کرکس‌ها لاشه آغشته به مواد شیمیایی است که در طبیعت رها می‌کنند و البته با این کار نه تنها کرکس‌ها بلکه تعداد زیادی از حیات وحش کشته می‌شوند.

وی اظهار داشت: به همین دلیل است که نه فقط در ایران بلکه در سطح جهان با کاهش چشمگیر جمعیت کرکس‌ها مواجه هستیم، مثلاً کرکس کوچک یا مصری در سطح جهان با خطر در آستانه انقراض مواجه است این وضعیت در کشور ما هم صدق می‌کند به ویژه درباره کرکس‌های بزرگتر مانند کرکس معمولی، سیاه و هما کاهش بسیار چشمگیری داشته‌اند.

آمار دقیقی از جمعیت کرکس ها نداریم

این کارشناس محیط زیست درباره آمار کرکس‌ها گفت: آمار دقیقی از تعداد کرکس‌ها وجود ندارد اما می‌دانیم که بیشتر گونه‌های کرکس در دنیا در خطر انقراض هستند مخصوصاً کرکس مصری، سیاه، معمولی و هما که باید با برنامه‌ریزی اصولی مانع نابودی این گونه‌های ارزشمند شویم.

این پرنده‌شناس اظهار داشت: کرکس‌ها و اصولاً پرندگان شکاری بزرگ دو تخم می‌گذارند که در نهایت معمولاً یک جوجه به سن بلوغ می‌رسد و هر سه تا چهار سال یک‌بار زاد و ولد می‌کنند و این مساله هم عاملی است برای اینکه روند زاد و ولدشان پایین باشد و مساله را برای حفاظت حساس‌تر می‌کند.

وی درباره اینکه چرا فقط یکی از جوجه‌ها به سن بلوغ می‌رسد، توضیح داد: این یک روند طبیعی است در واقع یکی از جوجه‌های پرندگان بزرگ ذخیره‌ و تضمینی است برای اینکه یکی از جوجه‌ها حتماً به سن بلوغ برسد یعنی یا غذا به آن یکی نمی‌رسد یا برادر یا خواهر دیگرش در رقابت غذایی آن را کنار می‌زنند و همه غذاها را دریافت می‌کند تا به بلوغ برسد و بتواند لانه را ترک کند.

جزیره کیش مکان مناسبی برای مشاهده کرکس مصری

امیر ابراهیمی اظهار داشت: در ایران کرکس‌ها به جز کرکس پشت سفید و هما پراکندگی‌های خیلی گسترده‌ای دارند، کرکس معمولی، سیاه و مصری در بیشتر زیستگاه‌های کشور دیده می‌شوند اما به تعداد خیلی کم و کاملاً اتفاقی مخصوصاً در امتداد رشته کوه‌های البرز و زاگرس در شمال و غرب کشور این سه گونه دیده شدند، در واقع این گونه‌های بومی، مهاجرت‌های کوتاه منطقه‌ای دارند مثلاً ممکن است برخی از جمعیت کرکس‌ها زمستان‌ها ارتفاعات را ترک کنند و کمی پایین‌تر بیایند یعنی در همین حد جابه‌جا می‌شوند.

به گفته وی جزیره قشم یکی از بهترین مکان‌ها برای رکورد، مطالعه و مشاهده کرکس مصری است که جمعیت خوبی دارد و هر موقع از سال قابل رویت است.

زیستگاه متفاوت کرکس ها

وی ادامه داد: زیستگاه کرکس‌ها بر اساس گونه متفاوت است مثلاً ممکن است کرکس مصری زیستگاه‌های مختلفی انتخاب کند برای همین معمولاً در زیستگاه‌های تالابی، دشت و بیابان دیده می‌شود اما کرکس‌های بزرگ مانند معمولی، سیاه و هما در زیستگاه‌های کوهستانی و بالای ارتفاع دو هزار متر دیده می‌شوند.

این پرنده‌شناس درباره راهکارهای حفاظت از این گونه‌های ارزشمند گفت: سازمان حفاظت محیط زیست باید نظارت دقیق‌تری بر صید، زنده‌گیری و تجارت غیر قانونی کرکس‌ها داشته باشد تا مانع صید و تجارت آنها شود. راهکار دیگر سرشماری از کرکس‌ها است زیرا برای حفاظت باید آماری دقیق و مشخص داشته باشیم، همچنین در کنار حفظ زیستگاه‌ها به جوامع محلی توضیح داده شود که کرکس‌ها چقدر برای زندگی، سلامت و کسب و کار آنها مفید هستند چون مانع انتشار بیماری‌های مختلف می‌شوند.