حواشی و اعتراض‌ها نبود، جشنواره شعر فجر نیز شناخته نمی‌شد

اعتمادآنلاین| جشنواره شعر فجر امسال وارد پانزدهمین دوره خود می‌شود، رویدادی که روز یکشنبه، هفت دی‌ماه، نشست خبری آن برگزار شد. این دوره جشنواره اما هنوز شروع نشده درگیر انتقادها شد و تیرها به سمت دبیر علمی‌اش روانه شده‌اند.

مریم جلالی شاعر، مترجم و مدرس دانشگاه به‌ عنوان دبیر علمی و مصطفی راضی جلالی شاعر و مدیر دفتر گسترش شعر و ادبیات داستانی خانه کتاب و ادبیات ایران به ‌سمت دبیر اجرایی پانزدهمین جشنواره بین‌المللی شعر فجر منصوب شده‌اند.

مریم جلالی دارای مدرک دکتری زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه فردوسی مشهد، عضو هیات ‌علمی دانشگاه شهید بهشتی، عضو رسمی انجمن ترویج زبان و ادب فارسی و نیز هیات علمی و هیات داوران جایزه ادبی پروین اعتصامی و جشنواره بین‌المللی شعر فجر بوده است.

همچنین او به همراه افشین علا، محمدکاظم کاظمی، قربان ولیئی، جعفر ابراهیمی (شاهد)، محمود اکرامی‌فر، زکریا اخلاقی، احمد نادمی و حمیدرضا شکارسری به ‌عنوان اعضای هیات علمی پانزدهمین جشنواره بین‌المللی شعر فجر منصوب شده‌اند.

سید عباس صالحی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، روزهای 24 و 25 آذر این احکام را صادر کرده، اما به نظر می‌رسد حالا که بیش از یک هفته‌ از این انتصاب‌ها می‌گذرد، نام مریم جلالی مورد انتقاد قرار گرفته و برخی شاعران به این انتخاب از جامعه دانشگاهی واکنش نشان داده‌اند و محمود حبیبی‌ کسبی و ناصر فیض در نامه‌ای سرگشاده به وزیر ارشاد از این انتخاب و شیوه برگزاری آن انتقاد کرده‌اند.

محمود کسبی ، شاعر و پژوهشگر ادبی، درباره دلایل انتقادش از دبیر جشنواره به «ایسنا» گفت: «این سنگ بنا با دبیری بزرگان ادبیات فارسی و شعر معاصر گذاشته شده؛ با شاعرانی مثل علی معلم‌ دامغانی، سیدعلی موسوی گرمارودی، علیرضا قزوه، عبدالجبار کاکایی، پرویز بیگی ‌حبیب‌آبادی، محمود اکرامی‌فر و در سال گذشته سعید بیابانکی. اما از این چهره‌های تثبیت‌شده شعر معاصر یک‌دفعه چهره‌ای را انتخاب می‌کنند که روشن است فقط می‌خواهند یک انتخاب خنثی به لحاظ سیاسی و اعتقادی داشته باشند که خط و ربط فردی که انتخاب شده مشخص نباشد.»

‌کسبی سپس به ارتباط این انتخاب با تغییرات به‌وجودآمده در نهاد برگزاری جشنواره شعر «فجر» (ادغام موسسات زیرمجموعه وزارت ارشاد در موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران و واگذاری جشنواره شعر «فجر» به دفتر گسترش شعر و ادبیات داستانی) اشاره کرد: «فقط اسم محل برگزاری تغییر کرده، اما آدم‌ها اغلب همان‌ها هستند. همان تیم و همان تفکر برگزارکننده جشنواره است و تحول چندان ویژه‌ای در برگزاری جشنواره امسال هم رخ نداده. همان تیم بسته‌ای که در آن چهار پنج سال اخیر برگزارکننده جشنواره بوده و اصرار عجیب و غریبی بر مخفی، پنهان و بی‌سروصدا برگزار کردن جشنواره داشتند امسال هم هستند و ظاهراً همان برنامه را به شکل شدیدتر دارند، و پیش می‌برند.»

علمی‌تر شدن جشنواره پانزدهم؟

جشنواره شعر فجر سال 1385 پایه‌ریزی شد. 2 دوره اول آن غیررقابتی بود و در آنها تنها از شاعران تجلیل شد. از دوره سوم جشنواره شکل رقابتی به خود گرفت و از هشتمین دوره از یک جشنواره «ملی» به یک جشنواره «بین‌المللی» تغییر پیدا کرد. این جشنواره از دوره نهم به بنیاد شعر و ادبیات داستانی ایرانیان واگذار شد.

در پانزدهمین دوره این جشنواره هم آثاری که سال 1398 به زبان فارسی با مجوز وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی منتشر شده باشند در گروه‌های شعر کلاسیک، شعر نو (قالب‌های: نیمایی و سپید)، شعر محاوره، شعر کودک و نوجوان و درباره شعر (پژوهش‌های حوزه شعر) مورد ارزیابی قرار می‌گیرند.

در نشست خبری این جشنواره عنوان شد که 2489 اثر به دبیرخانه رسیده: در شعر بزرگسال 2032 اثر، در بخش کودک و نوجوان 172 اثر و در بخش درباره شعر نیز 286 اثر ارسال شده است.

به گفته مصطفی راضی جلالی، دبیر اجرایی جشنواره، امسال‌ به لحاظ تنوع قالب‌های شعری در بخش شعر بزرگسال تعداد داوران از سه داور در برخی دوره‌ها و پنج داور در برخی دوره‌های دیگر به هفت داور افزایش یافته است. از بین هفت داور، سه داور آثار شعر کلاسیک و سه داور نیز آثار شعر نو را بررسی خواهند کرد، و یک داور آکادمیک و شاعر در هر 2 حوزه صاحب‌نظر خواهد بود. در بخش شعر محاوره نیز از تجربه داورانی که سابقه فعالیت در حوزه شعر محاوره دارند استفاده می‌شود.

دبیر اجرایی جشنواره در ادامه اظهار کرد که جشنواره شعر فجر امسال در بخش غیررقابتی، ‌یعنی محافلی که برگزار می‌شود، کار خود را با محفل «مردان میدان» در یادبود سردار شهید سلیمانی و شهید فخری‌زاده آغاز می‌کند.

مریم جلالی دبیر علمی جشنواره شعر فجر نیز در این نشست با اشاره به جهانی شدن شعر ایران گفت: «صدای شعر ایران خیلی وقت است به خارج از مرزها رسیده که مرهون تلاش گروه تجربی و آکادمیک این حوزه است. جشنواره شعر فجر یک فرصت است برای آشنایی و انتخاب دستاوردهای علمی و ادبی کشور، بنابراین بهتر است که نگاه جنسیتی را از این ماجرا دور کنیم و به ماهیت این کار توجه کنیم.»

بخشی که پارسال حذف شد و امسال هم حضور ندارد

آنها که این جشنواره را دنبال می‌کنند حتماً به خاطر دارند که چهاردهمین جشنواره شعر فجر سال گذشته درگیر یک جنجال و به دنبال آن حذف یکی از بخش‌ها شد.

کمتر از 24 ساعت پس از اعلام برگزیدگان بخش جنبی چهاردهمین جشنواره شعر فجر (ویژه شعر جوان) که به شعرهای جوانان زیر 25 سال اختصاص داشت بنیاد شعر و ادبیات داستانی ایرانیان در بیانیه‌ای اعلام کرد این بخش از جشنواره را حذف کرده است.

برای نخستین سال بخش شاعران جوان به جشنواره فجر افزوده شده بود که در همین گام حذف شد. مهدی قزلی دبیر اجرایی چهاردهمین جشنواره شعر فجر گفته بود که نظر به ابهامات مطرح‌شده، بخش ویژه شعر جوان پس از بررسی‌های لازم در فرصتی دیگر برگزار خواهد شد.

با این حال همان‌طور که پیش از این درباره جزئیات این دوره آوردیم و با نگاهی به فراخوان این دوره، می‌توان مشاهده کرد بخش ویژه آن که سال گذشته حذف شده بود این دوره نیز وجود ندارد.

در واقع ماجرا از این قرار بود که پس از اعلام نام سارا متقی شاعر گیلانی در میان برگزیدگان این بخش حواشی زیادی به وجود آمد؛ از جمله خبرگزاری «فارس» در مطلبی با تیتر «جایزه جشنواره شعر فجر انقلاب برای کسی که از جمهوری اسلامی متنفر است!» به بررسی این موضوع پرداخت.

مهدی قزلی دبیر اجرایی جشنواره شعر فجر نیز به «فارس» گفته بود: «در بخش ویژه جشنواره، کارهای ارسالی را کدگذاری کرده بودیم و شناختی نسبت به شاعران این بخش نداشتیم. حتی بعد از اینکه معلوم شد 2 تن از شاعران برگزیده اهل افغانستان هستند و امکان عزیمت به ایران را ندارند، نام آنها را از فهرست خارج نکردیم. درباره شاعری به نام سارا متقی هم شناختی نداشتیم و از صبح امروز که نتایج اعلام شده رسانه‌ها نسبت به انتخاب او حساسیت نشان داده‌اند.»

چرا جشنواره شعر فجر مطرح نشد؟

در میان رویدادهای مهم هنری اگر از جشنواره فیلم و تئاتر فجر بگذریم که معمولاً مهم‌ترین برنامه فرهنگی و هنری نه تنها در میان اهالی این رشته بلکه در مقایسه با دیگر رویدادهای فرهنگی و هنری به شمار می‌رود، دیگر برنامه‌های مشابه آن همچون جشنواره موسیقی فجر، جشنواره تجسمی فجر و همین جشنواره شعر فجر کمتر توانسته‌اند به اعتبار و اهمیت جشنواره‌های فیلم و تئاتر دست یابند.

بخشی از آن به این موضوع برمی‌گردد که فیلم و تئاتر به دلیل رسانه‌ای که در آن ارائه می‌شوند بیشترین مجال را برای نمایش خود در جشنواره فجر دارند و از آنجا که عرضه این آثار به سالن‌های نمایش مرتبط است پس برای معرفی خود ناگزیر از حضور در این رویداد هستند، به ویژه که نقدها و گزارش‌های منتقدان و اهالی رسانه در این ایام می‌تواند بر جذب مخاطب آنها در اکران‌های عمومی آینده تاثیرگذار باشد و بر اساس قوانین جشنواره، آثارشان نباید در جشنواره‌های دیگری نمایش داده شده باشد.

از سوی دیگر موسیقی، تجسمی و شعر حتی در اعداد نیز قدمت کمتری در مقایسه با 2 جشنواره دیگر دارند، چنان‌که جشنواره‌های فیلم و تئاتر فجر امسال وارد سی و نهمین دوره خود می‌شوند در حالی که جشنواره شعر فجر وارد پانزدهمین دوره خود شده است.

درعین حال فضایی که برای ارائه آثار در شعر، موسیقی و تجسمی وجود دارد بسیار بیشتر و گسترده‌تر از فیلم و تئاتر است و به همین دلیل هنرمندان موسیقی و تجسمی و شاعران می‌توانند طی سال در بی‌شمار رویدادهای مشابه دیگر حضور داشته باشند. بخشی از این رویدادها از سوی بخش غیردولتی برگزار می‌شوند و به واسطه اینکه مستقل توصیف می‌شوند و طی سالیان با حضور شاعران و هنرمندان مهم و معتبر به کار خود ادامه داده‌اند اهمیت زیادی نیز پیدا کرده‌اند.

این موضوع در نشست خبری دومین دوره جشنواره شعر فجر که سال 86 برگزار می‌شد از سوی محسن پرویز معاون فرهنگی وقت در وزارت ارشاد نیز عنوان شد: «‌در برخی جشنواره‌ها مثلاً بنده به عنوان یک مقام دولتی در نشست خبری شرکت می‌کنم و در برخی جشنواره‌ها فرد دیگری شرکت می‌کند و بر حسب ظاهر دولتی نیستند؛ اما در واقع قسمت اعظمی از منابع مالی آنها از منابع مالی مرتبط با دولت تامین می‌شود؛ از این رو چه ضرورتی دارد که جشنواره‌ها را به دولتی و غیردولتی بودن تقسیم کنیم؟»

در همین حال جشنواره شعر فجر در میانه دهه 80 و از سوی دولت محمود احمدی‌نژاد بنیان گذاشته شد که منتقدان زیادی در میان هنرمندان و اهالی ادب داشت و به همین دلیل از همان دوره‌های اول مورد نقد قرار گرفت.

حتی نگاهی به کارنامه این جشنواره طی 14 سال قبل نشان می‌دهد شاعرانی که محوبیت زیادی دارند کمتر در آن شرکت کرده و حتی در دوره‌هایی از اینکه نام‌شان در این برنامه عنوان شود انتقاد کرده‌اند؛ به عنوان نمونه سال 93 وقتی نام شمس لنگرودی به عنوان نامزد نهمین جشنواره شعر فجر ذکر شد از دریافت این جایزه کناره‌گیری کرد و در متنی به «ایسنا» نوشت: «با سلام و احترام،‌ و با خوشحالی از اینکه شعرم مورد قبول سلایق متفاوت واقع شده‌، و با اظهار تشکر از حسن ظن داوران محترم‌، تقاضا دارم نامم را از شایستگان دریافت جایزه شعر حذف کنند.»

در نمونه‌ای دیگر در سال 92 عنوان شد که یدالله رویایی قرار است به عنوان شاعر مدعو در هشتمین جشنواره شعر فجر به ایران برگردد و البته بعد از جنجال‌هایی که به پا شد، در خبرها آمد که شورای سیاست‌گذاری هشتمین دوره دعوت از رویایی را پس گرفت.

موارد مشابه درباره حواشی، خبرسازی‌ها، اعتراض‌ها و انتقادهایی که درباره جشنواره شعر فجر طی این چهار دوره صورت گرفته کم نیست، حتی در برخی از موارد این انتقادها از سوی برگزیدگان و حاضران جشنواره بوده است. با توجه به این موضوع و همان‌طور که کارشناسان و اهالی شعر و ادب نیز طی این سال‌ها مطرح کرده‌اند، به نظر می‌رسد این جشنواره طی این دوره‌ها بیشتر به واسطه حاشیه‌هایی که داشته مطرح شده است. در دوره پانزدهم نیز هنوز شروع نشده مسائلی درباره انتخاب دبیر علمی آن به وجود آمده است.