یک گام تا تمدید تفاهم و احیای توافق

اعتمادآنلاین| آیا توافق هسته‌ای ایران و 1+5 وقت در سال 2015 میلادی در تابستان 2021 احیا خواهد شد؟ رایزنی‌های هسته‌ای زنجیره‌ای در وین پاسخ این پرسش را به مثبت نزدیک‌تر کرده اما رفت و برگشت هیات‌های ایران و 1+4 به علاوه ایالات متحده به پایتخت‌ها نشان می‌دهد که هنوز فاصله دو طرف در برخی حوزه‌ها با آنچه در متن برجام ثبت شده آنقدر هست که برای پافشاری بر خط قرمزها یا واگذاری برخی برگ‌های امتیاز باید از مرکز مجوز گرفت.

به گزارش روزنامه اعتماد، رایزنی‌ها در وین در شرایطی ادامه پیدا کرده که در یک هفته گذشته تحولات در فلسطین اشغالی بسیاری از ناظران را نگران تاثیرپذیری مذاکرات وین از این تحولات کرده بود اما به گفته منابع آگاه این دور از رایزنی‌های فنی و حقوقی بدون آسیب‌ دیدن از این تحولات به شکل معمول ادامه پیدا کرده و شاید تنها حاشیه قابل ذکر لغو شدن سفر روز شنبه محمدجواد ظریف، وزیر خارجه ایران به پایتخت اتریش به دلیل حمایت این کشور از جنایت‌های رژیم اسراییل بود. حاشیه‌ای که البته به دلیل ماهیت دوجانبه سفر ظریف تاثیری بر مذاکرات میان ایران، اتحادیه اروپا، تروییکای اروپایی، روسیه و چین نگذاشت. در حالی که پیش‌بینی می‌شود هیات‌های ایران، 1+4 و ایالات متحده در بازه زمانی 48 ساعت آینده با دستاورد مذاکرات چهارمین دور از رایزنی‌ها در وین از ابتدای سال جاری به پایتخت‌ها بازگردند، می‌توان از یک تفاوت ماهوی در این بازگشت سخن گفت. تیم‌ها در حالی زمین بازی در وین را ترک می‌کنند که بازگشت بعدی به پایتخت اتریش به تحولی بستگی دارد که باید در حداکثر یک هفته آتی میان سازمان انرژی اتمی ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی صورت بگیرد.

آخرین روزهای تفاهم 3 ماهه ایران با آژانس

2 اسفند ماه 1399 رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در راس هیاتی فنی وارد تهران شد. ایران 5 روز پیش از این تاریخ یعنی در 27 بهمن ماه در نامه‌ای مکتوب به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اعلام کرد که ماده 6 قانون اقدام راهبردی برای لغو تحریم‌ها و صیانت از منافع ملت ایران مصوب مجلس شورای اسلامی به زودی از سوی سازمان انرژی اتمی اجرایی خواهد شد. براساس این ماده، ایران به اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی که یکی از تعهدات برجامی تهران به حساب می‌آمد، پایان داد و در همین راستا گروسی به تهران آمد تا در رایزنی‌های فنی فشرده با علی‌اکبر صالحی، رییس سازمان انرژی اتمی ایران درباره موضوعات فنی و ترتیبات اجرایی توقف نظارت‌های فراتر از پادمان و پروتکل الحاقی گفت‌وگو کند.

روز سوم اسفند ماه بود که نتیجه 24 ساعت رایزنی فشرده گروسی و صالحی به شکل بیانیه‌ای مشترک از سوی سازمان انرژی اتمی منتشر شد. براساس این بیانیه، سازمان انرژی اتمی ایران، آژانس را مطلع کرد که به منظور پایبندی به قانون مصوب مجلس شورای اسلامی، ایران اجرای اقدامات داوطلبانه، آنگونه که در برجام آمده‌اند را از 5 اسفند 1399 متوقف خواهد کرد.

در همان زمان پرسش این بود که در چنین شرایطی، نتیجه رایزنی‌های گروسی با صالحی چه بود؟ پاسخ این پرسش در بندهای بیانیه سازمان داده شد: به منظور تداوم فعالیت‌های راستی‌آزمایی و نظارت آژانس، سازمان و آژانس نسبت به موارد زیر توافق کردند:

1- ایران به اجرای کامل و بدون محدودیت موافقت‌نامه جامع پادمان خود با آژانس، همانند قبل، ادامه خواهد داد.
2- یک تفاهم فنی دوجانبه موقت، سازگار با قانون،که به موجب آن آژانس به فعالیت‌های ضروری راستی‌آزمایی و نظارت خود برای مدت تا 3 ماه ادامه خواهد داد.
به گزارش «اعتماد» مقصود از تداوم راستی‌آزمایی و نظارت ضروری که در بند 2 بیانیه آمده، این بود که ایران به مدت 3 ماه اطلاعات برخی فعالیت‌ها و تجهیزات نطارتی که در پیوست مشخص شده را ضبط کرده و نزد خود نگه خواهد داشت. در این مدت آژانس به این اطلاعات هیچ دسترسی نخواهد داشت و اطلاعات منحصرا نزد ایران باقی می‌ماند. چنانچه ظرف 3 ماه تحریم‌ها به‌ طور کامل لغو شد، ایران این اطلاعات را در اختیار آژانس می‌گذارد در غیر این صورت اطلاعات برای همیشه پاک خواهد شد. روز 4 اسفند ماه نیز دبیرخانه شورای عالی امنیت ملی ایران اعلام کرد که از صبح روز 5 اسفند ماه کلیه نظارت‌های فراپادمانی از تاسیسات هسته‌ای ایران متوقف خواهد شد.

چرایی تولد تفاهم جدید

تفاهم 3 ماهه جدید میان ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بلافاصله با مخالفت برخی از نمایندگان مجلس شورای اسلامی روبه‌رو شد. محور انتقادها این بود که دولت با این تفاهم 3 ماهه در حقیقت قانون مصوب مجلس ایران را بی‌اثر کرده یا به اصطلاح عامیانه‌تر مجلس شورای اسلامی را دور زده است. یکی از اصلی‌ترین پرسش‌ها که در آن مقطع مطرح شد این بود که چرا ایران باید به ‌رغم بدعهدی طرف مقابل در برجام و عدم استفاده آنها از فرصت‌هایی که ایران در اختیارشان قرار داده باز هم به گونه‌ای اثرات عدم اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی را کمرنگ کند؟ پاسخ به این پرسش در حقیقت انگیزه گروسی از سفر به تهران هم بود.

در اسفند ماه قریب به دو ماه از آغاز به کار دولت جدید در ایالات متحده گذشته و این در حالی بود که جو بایدن، رییس‌جمهور جدید این کشور هم از اعلام آمادگی برای بازگشت به برجام سخن گفته بود. در چنین شرایطی استدلال مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی این بود که اگر ایران در تاریخ 5 اسفند ماه طبق مصوبه مجلس اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی را متوقف کند و چندی بعد از این تاریخ برجام با توافق طرفین احیا شود، نظارت آژانس بر فعالیت‌های هسته‌ای ایران طبق تعهد تهران در برجام دچار یک انقطاع زمانی شده و مسائل را پیچیده می‌کند. این در حالی بود که مسوولان نظام از شخص رهبری تا رییس‌جمهور بارها اعلام کرده‌اند که اگر طرف مقابل در برجام به تمام تعهداتش عمل کند، تهران نیز حاضر به بازگشت به اجرای کامل توافق هسته‌ای خواهد بود. در چنین شرایطی اجرای بدون وقفه پروتکل الحاقی یک تفاوت ماهیتی فنی با سایر تعهدات برجامی ایران دارد و آن هم این است که اجرای پروتکل الحاقی یک امر مستمر است. در این روند مستمر عکسبرداری و فیلمبرداری از فعالیت‌های ایران دایمی است و هر گونه توقف در این پیوستگی از یک دقیقه تا یک سال می‌تواند شائبه‌هایی را درباره فعالیت هسته‌ای صلح‌آمیز ایران ایجاد کند. در چنین شرایطی براساس تفاهم 3 ماهه میان ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، آژانس تا 3 ماه حق دسترسی به سیستم‌های ضبط‌کننده اطلاعات یعنی دوربین‌ها را ندارد اما این اطلاعات در اختیار ایران محفوظ خواهد ماند تا اگر در این بازه زمانی 3 ماهه تحریم‌ها برداشته و برجام احیا شود، ایران اطلاعات دوربین‌ها را به منظور حفظ آن پیوستگی در اختیار آژانس قرار بدهد. به گفته علی‌اکبر صالحی، رییس سازمان انرژی اتمی دلیل تعیین 3 ماه به عنوان مدت زمان این تفاهم، گزارش‌های فصلی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی درباره کیفیت و کمیت برنامه هسته‌ای ایران است که هر 3 ماه منتشر می‌شود.

تفاهم با آژانس، ساعتی که باید دوباره کوک شود

حصول تفاهم 3 ماهه میان ایران و آژانس با واکنش‌های خوبی از سوی ناظران روند پیش‌ روی احیای برجام روبه‌رو شد و بسیاری از کارشناسان این تفاهم را به فرصت دادن دوباره ایران به دیپلماسی به جای تشدید تنش و ابتکاری از سوی تهران تعبیر کردند. اکنون که این تفاهم واپسین روزهای خود در مرحله نخست را می‌گذراند، نگاهی به روند اجرای قانون مدنظر مجلس شورای اسلامی نشان می‌دهد که تفاهم 3 ‌ماهه ایران و آژانس مبنی بر حفظ تصاویر دوربین‌های آژانس عملا هیچ ‌تاثیری بر کیفیت اجرای مصوبه مجلس شورای اسلامی نداشت و همان طور که در بیانیه مشترک سازمان انرژی اتمی و آژانس در آن زمان قید شد، اجرای پروتکل الحاقی در ایران متوقف شده است. در حالی که رایزنی‌ها میان ایران و 1+4 برای تعریف نحوه بازگشت ایالات متحده به برجام در وین ادامه دارد به نظر می‌رسد که ایران و آژانس انرژی اتمی باید ساعت این تفاهم 3 ماهه را دوباره کوک کنند تا تفاهم فنی به کمک رایزنی‌های حقوقی و فنی در حال انجام آمده و به عاملی برای تخریب روند رفع تحریم‌ها علیه ایران تبدیل نشود. از سوی دیگر تمدید این تفاهم می‌تواند از بروز چالشی جدی در پرونده اجرای برجام از سوی ایران جلوگیری کند. آگاهان به متن توافق هسته‌ای میان ایران و 1+5 وقت می‌دانند که در متن برجام روزهایی با عناوین «روز توافق»، «روز اجرا» یا «روز انتقالی» وجود دارد که در هر کدام از آنها طرفین باید انجام تعهدات مشخصی را به پایان برسانند.

«روز انتقالی» 8 سال پس از روز توافق خواهد بود، یا تاریخی که مدیرکل آژانس گزارشی ارایه کند مبنی بر اینکه آژانس به «نتیجه‌گیری گسترده‌تر» خود مبنی بر اینکه تمام مواد هسته‌ای در ایران در فعالیت‌های صلح‌آمیز باقی می‌ماند، رسیده است. «نتیجه‌گیری گسترده‌تر» می‌تواند یا در تاریخی زودتر از این 8 سال حاصل شود یا طبق برجام در سال هشتم اجرای توافق. در آن روز اتحادیه اروپایی و ایالات متحده به ترتیب اقدامات مشروحه در بخش‌های 20 و 21 پیوست 5 برجام را انجام می‌دهند و ایران منطبق با نقش قانونی رییس‌جمهور و مجلس براساس قانون اساسی، تصویب پروتکل الحاقی را پیگیری خواهد کرد. در حال حاضر 5 سال از اجرای برجام گذشته و تا رسیدن به روز انتقالی 3 سال زمان باقی مانده است. ایران در 5 سال گذشته که 4 سال آن در ریاست‌جمهوری ترامپ بود، اجرای پروتکل الحاقی را متوقف نکرد و این تصمیم به گواه کارشناسان خلع سلاح و تحلیلگران مسائل ایران یکی از ابتکارهای هوشمندانه تهران در شطرنج برجام بود. هیات نظارت بر اجرای برجام در ایران که دولت موظف به اجرای تصمیم‌های آن است با در نظر گرفتن جمیع ملاحظه‌ها به خصوص توصیه‌های چین و روسیه به عنوان دوستان ایران در این توافق تصمیم گرفت با تداوم اجرای پروتکل الحاقی به شکل داوطلبانه بهانه‌ای به دست آژانس بین‌المللی انرژی اتمی یا طرف‌های مقابل در برجام برای ممانعت از صدور نتیجه‌گیری گسترده‌تر در سال هشتم ندهد. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی می‌گوید، رسیدن به «نتیجه‌گیری گسترده‌تر» درباره فعالیت هسته‌ای ایران به نظارت مستمر احتیاج دارد و اگر وقفه‌ای در این نظارت مستمر(اجرای پروتکل الحاقی) صورت بگیرد، ادامه کار پروسه‌ای سخت و زمانبر خواهد بود. تفاهم میان ایران و آژانس در حقیقت مانع از بروز این وقفه در نظارت مستمر آژانس بر فعالیت‌های ایران شده و مسیر حصول نتیجه‌گیری گسترده‌تر درباره فعالیت‌های صلح‌آمیز هسته‌ای ایران را هموار می‌کند. خبرهای رسیده از نتیجه مذاکرات در وین نشان می‌دهد، احیای برجام چندان دور از دسترس نیست و کار در دو گروه اصلی رفع تحریم و هسته‌ای پیشرفت‌های خوبی داشته است.

نشانه‌های این پیشرفت را می‌توان در رایزنی‌های اقتصادی جواد ظریف، وزیر خارجه ایران با همتای ایتالیایی در رم دید. آنجا که وزیر خارجه ایران از ایتالیا به عنوان شریک خوب اقتصادی ایران یاد و ابراز امیدواری کرد که با احیای برجام رابطه تجاری و اقتصادی خوب تهران و رم هم احیا شود. همزمان عدم تاثیر‌گذاری تحولات در فلسطین اشغالی بر روند مذاکرات احیای برجام نشان می‌دهد که 1+4 و ایالات متحده اراده سیاسی لازم برای زنده کردن توافق هسته‌ای را حداقل در شکل دارند و باید دید که آیا این اراده سیاسی در میدان عمل نیز به اجرای تعهدات برجامی اعضای اولیه برجام منتهی خواهد شد یا خیر. در چنین شرایطی تمدید تفاهم ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی می‌تواند مکمل فنی رایزنی‌های سیاسی در وین برای احیای برجام و رفع تحریم‌ها علیه ایران باشد. در شرایطی که احتمالا هیات‌های مذاکره‌کننده آخر هفته به پایتخت‌ها بازمی‌گردند تا دستاوردهای 3 گروه رفع تحریم، هسته‌ای و ترتیبات اجرایی را چکش‌کاری کنند، تمدید تفاهم ایران و آژانس می‌تواند پنجره دیپلماسی را همچنان باز نگاه دارد.