گزارشی از دل ماجرا: آیا سفر به ایران آشتی را در "بیت شیعی" چنددسته‌ی عراق برقرار می‌سازد؟

درخواست جنبش صدر در دی‌ماه/ اوایل ژانویه برای برگزاری "نماز جمعه‌ی وحدت‌بخش"، موجب بهت و حیرت ناظران شد.

به گزارش امواج مدیا؛ هنگامی که رهبر این جنبش -مقتدی الصدر، روحانی و سیاستمدار شیعه- سال میلادی گذشته‌ خروج خود را از سیاست عراق اعلام کرد، پیش‌بینی محتاطانه‌ای وجود داشت که احتمالاً اتفاق بزرگی در حال رخ دادن است. با این حال، نماز ۲۳ دی/ ۱۳ ژانویه در بغداد و اکثر استان‌های جنوبی، به جز بصره که میزبان جام کشورهای عربی خلیج بود، به طور مسالمت‌آمیز برگزار شد.

بازگشت به روند سیاسی؟

اگرچه خطبه‌ی صدر عاری از هرگونه لفاظی سیاسی بود، اما برخی ناظران، اجتماعات بزرگ نمازگزاران در ۲۳ دی/ ۱۳ ژانویه را یک دست‌گرمی سیاسی از سوی رئیس جنبش تلقی کردند. نمی‌توان پس‌زمینه را در نظر نگرفت. در بحبوحه‌ی صحبت‌های روزافزون درباره‌ی "سکوت" و "بازنشستگی" صدر، دولت محمد شیاع السودانی، نخست‌وزیر، بدون آن‌که پیروزی و دستاورد سیاسی‌ای کسب کرده باشد، به صدمین روز کار خود نزدیک می‌شود. با توجه به عملکرد صدری‌ها در انتخابات پارلمانی مهر ۱۴۰۰/ اکتبر ۲۰۲۱ که به بزرگ‌ترین بلوک تبدیل شدند، بعید است که آن‌ها برای همیشه از روند رسمی سیاسی کناره بگیرند.

در این شرایط، اکنون عناصر سازنده‌ی یک بحران سیاسی دیگر در حال جمع‌شدن هستند. در حالی که قهرمانی در جام خلیج عراقی‌ها را در جشن گرد هم آورد، این کشور با بحران ارزی مواجه شده است. دولت همچنین هنوز پیش‌نویسی برای قانون جدید انتخابات ارائه نکرده است، حال آن‌که سودانی قول داده بود ظرف سه ماه پس از تشکیل کابینه‌ی خود این کار را انجام دهد. نکته‌ی قابل توجه دیگر این است که نخست‌وزیر -که انتصابش در پاییز گذشته به بن‌بست بین حامیانش در هیئت هماهنگی شیعیان مورد حمایت ایران و صدری‌ها پس از انتخابات مهر ۱۴۰۰/ اکتبر ۲۰۲۱ پایان داد- همچنین قول داد که انتخابات زودهنگام را در پایان این تابستان برگزار کند؛ یعنی کم‌تر از یک سال پس از به دست گرفتن مسئولیت.

اما به نظر نمی‌رسد سودانی و حامیانش به دنبال آن باشند که تعادل نسبی در روند سیاسی را که با خروج صدریان از سیاست رسمی از دست رفت، بازگردانند. نخست‌وزیر خواستار برگزاری انتخابات شوراهای استانی در ماه مهر/ اکتبر شده است که نشان می‌دهد هیچ برنامه‌ای برای برگزاری انتخابات زودهنگام پارلمانی در تابستان امسال وجود ندارد. در همین حال، برخی از نمایندگان هیئت هماهنگی، انتخابات عمومی زودهنگام را "بعد از تشکیل دولت سودانی، بی‌معنی" توصیف کردند.

این شرایط -و پیچیدگی‌های داخلی و بین‌المللی‌ ناشی از آن- از احتمال بازگشت تدریجی صدر به صحنه‌ی سیاسی را حکایت دارد. در حالی که این روحانی شیعه به اقدامات غیرمنتظره‌اش مشهور است، می‌توان انتظار داشت که نحوه و زمان بازگشت رسمی او به سیاست عراق تنها وابسته به آن باشد که انجم و کواکب آسمان‌های داخلی، منطقه‌ای و بین‌المللی همگی از طالعی سعد خبر دهند.

صدر و ایران

صدری‌ها با کسب بیش از ۷۰ کرسی از ۳۲۹ کرسی مجلس مقننه‌ی عراق در انتخابات مهر ۱۴۰۰/ اکتبر ۲۰۲۱، در ابتدا همراه با بلوک‌های عرب سنی و حزب دموکرات کردستان به دنبال تشکیل "دولت اکثریت ملی" بودند. این تلاش می‌توانست متحدان ایران در هیئت هماهنگی شیعیان را از قوه‌ی مجریه دور کند.

اما سرسختی احزاب هیئت هماهنگی در نهایت نتیجه داد. با طولانی‌شدن بن‌بست سیاسی، صدر در خرداد ۱۴۰۱/ ژوئن ۲۰۲۲ به نمایندگان خود دستور استعفا داد و دو ماه بعد، پس از درگیری‌های خشونت‌آمیز در منطقه‌ی سبز بغداد، "بازنشستگی نهایی" خود را از سیاست اعلام کرد. این اقدام در نهایت راه را برای روی کار آمدن سودانی با حمایت هیئت هماهنگی در پاییز گذشته هموار کرد.

اگرچه در بحبوحه‌ی خروج صدر از روند سیاسی،  متحدان ایران پیشروی کرده‌اند، به اطلاع امواج.میدیا رسیده است که تلاش‌هایی جدی برای بازگرداندن "گرما" به ارتباط تهران و حنانه، مقر صدر در استان نجف، در حال انجام است. یک منبع سیاسی آگاه در عراق که خواست نامش فاش نشود، تأکید کرد که این تلاش‌ها صحبت از سفر "ضروری" صدر به ایران در آینده‌ی نزدیک را شامل می‌شود. در چنین سناریویی انتظار می‌رود که رئیس جنبش صدر مستقیماً با مقامات ایرانی مسئول پرونده‌ی عراق دیدار و درباره‌ی تحولات سیاسی گفتگو کند.

صحبت از احتمال سفر صدر به ایران -که بستگانش در آنجا زندگی می‌کنند و خود او قبلاً در بازه‌هایی در دوره‌ی اشغال عراق توسط آمریکا، در آنجا مستقر بود- اولین‌بار در سومین سالگرد ترور فرمانده سابق سپاه قدس به دست ایالات متحده مطرح شد. قاسم سلیمانی در ۱۳ دی ۱۳۹۰/ ۳ ژانویه ۲۰۲۰ در حمله‌ی هواپیمای بدون سرنشین آمریکایی در نزدیکی فرودگاه بین‌المللی بغداد به همراه ابومهدی المهندس، معاون رئیس واحدهای حشد شعبی عراق، کشته شد.

در میان شایعاتی مبنی بر سفر احتمالی صدر به ایران، اعضای جنبش او به سرعت چنین احتمالی را انکار کردند. با این حال، یک دیپلمات ایرانی که خواست نامش فاش نشود، بدون توضیح بیشتر به امواج.میدیا تأکید کرد که این گمانه‌زنی‌ها بی‌اساس نیست.

ورود به لبنان

به نظر می‌رسد لبنان در تلاش‌ها‌ برای آغاز روند نزدیکی دوباره‌‌ی صدر و ایران، نقشی محوری داشته باشد. نشریه‌ی عربی‌زبان "جاده‌‌ ایران" در آبان‌ماه/ نوامبر ۲۰۲۲ گزارش داد که رهبران صدری و نمایندگان جنبش حزب‌الله لبنان برای گفتگو در بیروت گرد هم آمده بودند. گفته می‌شود که دو طرف درباره‌ی تحولات سیاسی پیش از تشکیل دولت سودانی در آبان/ اکتبر ۲۰۲۲ و پیامدهای آن -از جمله سناریوهای مختلفی که ممکن است رخ دهد- گفتگو کرده‌اند.

یک منبع سیاسی منطقه‌ای که با توجه به حساسیت موضوع ترجیح داد به طور ناشناس صحبت کند، به امواج.میدیا اشاره کرد که ملاقات‌های گزارش‌شده در اواخر سال میلادی گذشته در لبنان یک نقطه‌ی شروع بود. این منبع مدعی شد در صحبت‌های بعدی، یک گفتگوی "عمیق‌تر و صریح‌تر" رهبران صدری و چهره‌های برجسته‌ی ایرانی را در پایتخت لبنان گرد هم آورد. گفته می‌شود که دو طرف در مورد تحولات سیاسی و راه‌های ممکن برای بازگرداندن تعادل سیاسی به عراق -که پس از اصرار احزاب هیئت هماهنگی برای تشکیل دولت بدون صدر، و همچنین پیش‌برد اقداماتی که از سوی برخی از نیروهای سیاسی تحریک‌آمیز تلقی می‌شود، از دست رفت- گفتگو کردند.

یک منبع آگاه عراقی در بغداد هم این نظر را تکرار کرد که مذاکرات در بیروت ظاهراً به یک نتیجه‌ی مشترک منتهی شده است که برای عراق حیاتی است تا تعادل سیاسی ازدست‌رفته‌ی خود را بازیابد. این منبع بدون آن‌که با مقصود صدر از "دولت اکثریت ملی" مخالفت کند، به امواج.میدیا گفت که درک نوظهوری از نیاز به کنار گذاشتن تاکتیک‌های انحصاری و اعمال نفوذ وجود دارد. در صورت صحت این گفته، این یک گام بزرگ رو به جلو خواهد بود، زیرا احزاب هیئت هماهنگی ائتلاف‌سازی صدر پس از انتخابات مهر ۱۴۰۰/ اکتبر ۲۰۲۱ را به عنوان تلاشی برای حذف‌شان تفسیر کردند. در عین حال، منبع آگاه سیاسی اول در عراق گفت که واکنش‌های تحریک‌آمیز برخی بازیگران، تلاش‌های "معقول" در تهران برای ترویج "گفتگو و آشتی" با صدر را با پیچیدگی مواجه می‌کند.

رئیس جنبش صدر هنوز موضع روشنی در مورد اعتراضات ضد نظام در ایران که برای اولین‌بار در شهریور/ سپتامبر گذشته آغاز شد، ابراز نکرده است. اما در آبان/ اوایل نوامبر، او حملات به روحانیون معمم در میان ناآرامی‌ها را به شدت محکوم کرد. برخی ناظران، واکنش وی را به این معنا تعبیر کردند که او می‌خواهد فاصله‌ی معینی را با نظام سیاسی در تهران حفظ کند. در نهایت، او در مدیریت و تنظیم دشمنی خود با ایرانیان محاسبات خاص خود را دارد. منافع و دیدگاه صدر خواستار حفظ هویت عمومی مسلمانان است، و همچنین این‌که هر کشوری هویت خود را بدون صدور یا تحمیل فرهنگ خود به کشورهای دیگر حفظ کند.

یکی از چهره‌های برجسته‌ی صدری که نخواست نامی از وی برده شود، به امواج.میدیا گفت که صدر از ایران می‌خواهد به ویژگی‌های عراق احترام بگذارد و به‌ عنوان یک کشور مستقل و مقتدر با آن برخورد کند، نه کشوری که بتوان بر آن دستور کارها را تحمیل کرد. بنابراین جای تعجب نیست که سفیر ایران در بغداد که اظهار داشته بود کاش صدر درباره‌ی تصمیم برای خروج از روند سیاسی با او مشورت می‌کرد، اخیراً مورد انتقاد صدریان قرار گرفته باشد.

نگاه به آینده

سؤالات کلیدی پیش رو مربوط به سازوکارهای مورد نیاز برای بازگرداندن تعادل سیاسی نسبی در عراق و ماهیت بازگشت جنبش صدر به روند سیاسی است. سناریوهای زیادی وجود دارد که می‌تواند آشکار شود، به ویژه با توجه به اختلافات داخلی در هیئت هماهنگی.

بُعد مهم دیگری که باید در نظر گرفت، موقعیت سیاسی سودانی است. عدم اقدام او برای بازگرداندن تعادل به روند سیاسی تا حد زیادی به دلیل فشار برخی از رهبران هیئت هماهنگی است که مشتاق به حذف صدر هستند. این‌که بازیگران منطقه‌ای و بین‌المللی -البته به استثنای ایران- به جای حمایت صریح، مواضعی مبهم اتخاذ می‌کنند، نخست‌وزیر را در برابر فشارهای حامیان داخلی خود آسیب‌پذیر می‌کند.

جنبش صدر برای دستیابی به اهداف خود بدون ورود به روند رسمی سیاسی، می‌تواند با حمایت بازیگرانی که رقیب هیئت هماهنگی و دولت سودانی هستند، به سیاست خیابانی متوسل شود. ایران و متحدان عراقی‌اش بیش از همه بیم آن را دارند که این سناریوی بدترین حالت رخ دهد، چراکه آن‌ها نمی‌خواهند نخست‌وزیری سودانی نیز مانند نخست‌وزیری عادل عبدالمهدی ( ۱۳۹۷ تا ۱۳۹۸/ ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۰)، پیش از موعد و تحت فشار به پایان برسد.

سناریوی دیگری نیز وجود دارد که باید در نظر گرفت: این‌که سفر پیش‌بینی‌شده‌ی صدر به ایران، با کمک میانجیگری ایران در میان احزاب عراقی، یک فرمول سیاسی جدید را به دنبال داشته باشد. این حالت هیچ بازیگری را شرمنده یا افسرده رها نمی‌کند و مهم‌تر از همه، به ایران کمک می‌کند تا به هدف خود برای آشتی دادن "بیت شیعی" در سیاست عراق دست یابد.